‘Ghelijck een catte sit en pronct ende loert na de muys’

uit ‘De Sterckenbouwing’ , 1594 door Simon Stevin

CABIN bevindt zich in de Volksstraat 58 te midden in het stadsdeel Antwerpen-Zuid, exact aan de rand van waar vroeger de citadel van Antwerpen stond en die nu enkel nog als blauwdruk ondergronds aanwezig is. De Spaanse omwalling was in totaal 4300 meter lang, met vijf toegangspoorten en bastions. De citadel kreeg binnen de muren een omvang van vijf hectaren; zij werd omgeven door natte grachten. De vijf bastions werden gedoopt met de voor- en achternaam, alsmede de titel, van ‘de IJzeren Hertog’.
Gebaseerd op deze blauwdruk van de citadel heb ik de volgende werken gemaakt:
1. een tweeluik, die je in het heden, de stratenplan van nu, langs de locaties leidt waar tot 1880 de vijf bastions van de citadel van Antwerpen stonden
2. een tekening over ‘catten en moordkuylen’, die de verschillende perspectieven aangeeft, met CABIN als epicentrum. Naast foto’s die ik ter plaatse gemaakt heb, heb ik een google-earth plattegrond en enkele archieffoto’s gebruikt.
Wanneer je een oude kaart met de citadel plaatst op de kaart van nu, zie je het volgende:

1 – bastion d’Ernando = Marnixplaats
2 – bastion de Toledo = Francis Wellesplein
3 – bastion de Pacietto = Bolivarplaats
4 – bastion d’Alve = Namenstraat – Gerlachkade
5 – bastion de Duc = Cockerillkaai – Leuvenstraat

Hieronder een beknopte geschiedenis van de locatie, wat ten grondslag ligt aan mijn plan.

Orientatie
Vandaag zijn de Spaanse vesten bekend als ‘de Leien’, een bijna 5 km lange boulevard, benoemd als Italielei, Frankrijklei, Britselei, Amerikalei. De wijk Zuid in Antwerpen wordt begrensd door de Singel, de Amerikalei, de Kasteelpleinstraat, de Kronenburgstraat en de Kaaien aan de Schelde. Tussen de Kaaien en het Zuid liggen de Gedempte Zuiderdokken. In Het Zuid bevinden zich een aantal belangrijke musea en tal van galeries, verder zijn er bijzondere en belangrijke gebouwen zoals het nieuwe Antwerpse Justitiepaleis aan de Bolivarplaats, het Zuiderpershuis, de synagoge, de ‘Wide White Space’ en ‘het Gouden Huis’. Qua bouwstijl zijn er in deze wijk veel grote statige herenhuizen en sierlijke huizen in Art Nouveau stijl te vinden. Het stratenplan wordt gekenmerkt door een doordacht geometrisch plan, brede straten in sterpatroon, en is geïnspireerd op wat Haussmann in Parijs verwezenlijkte. Dit is heel herkenbaar op de Marnix-, Lambermont-, Leopold de Wael-, de Gillis- en de Bolivarplaats.

Geschiedenis en heden
Antwerpen heeft een lange voorgeschiedenis als omwalde stad. Vanaf ca. 950 tot ca. 1450 hebben omwallingen en fortificatiewerken elkaar in een snel tempo opgevolgd. Al deze omwallingen of vestingswerken (inmiddels afgebroken), hebben hun sporen nagelaten in het stedelijke landschap maar geen enkele heeft het impact gehad van de Spaanse. Deze omwalling heeft vanaf 1550 de stad gedurende 350 jaar vastgehouden binnen deze grens. Ook aan de onmiddellijke buitenzijde van de omwalling mocht niet worden gebouwd. Door de politieke ontwikkelingen die op de bouw volgen heeft de omwalling mede een verdere stedelijke groei in de weg gestaan.
Een groot deel van het huidige Zuid werd vroeger ingenomen door de citadel, ook wel het Zuidkasteel genoemd. In 1542, de Gouden Eeuw voor Antwerpen, gaf Karel V aan de hertog van Alva opdracht tot bouw van de ‘Spaanse omwalling’. Deze dwangburcht wordt in 1567-1572 gebouwd naar een ontwerp van ingenieur Paciotto (het is een directe kopie van de citadel die hij voor Turijn heeft ontworpen!), om de oproerige stad Antwerpen te kunnen beheersen. Als locatie wordt gekozen voor de ligging op het Kiel, naast de Schelde, even buiten de stadswallen.
Nooit eerder in Europa werd een dergelijke volledig gebastioneerde omwalling opgetrokken als deze in Antwerpen. Het gold als een voorbeeld voor vele andere steden. Antwerpen, toen de vierde grootste stad van Europa, bezat hiermee de modernste versterkingen van de toenmalige westerse wereld. De bouw had ook grote sociale gevolgen: prijs- en belastingsverhogingen om de werken te kunnen betalen en afbraak van heel wat gebouwen en verplichte verhuizingen; anderzijds bood de bouw werk en een inkomen voor velen. Kort na de val van Antwerpen in 1585 kreeg het zijn vijfhoekige vorm, met vijf bastions.

Bijna 350 jaar blijft de omwalling bestaan. De citadel wordt tussen 1864-1881 met de grond gelijk gemaakt (de afbraak en uitbreidingsplannen werden gedaan door Antwerps bouwmeester, ingenieur Hennie Altenroth in 1869) en hiermee werd met 64 straten een begin gemaakt van deze nieuwe stadswijk. De meeste bebouwing in deze buurt dateert dan ook uit de periode 1890 – 1920. De afbraak van deze versterking maakte dat dit immense bouwwerk quasi voorgoed en volledig uit het stadsbeeld verdween, alhoewel slechts de bovengrondse delen afgebroken werden. Het recent archeologisch onderzoek op verschillende plaatsen langs het tracé van de omwalling toont aan dat ondergrond de blauwdruk van de omwalling volledig bewaard is gebleven.

CABIN, Volkstraat 58, Antwerp | curator: Philippe van Damme | 26-01>10-03 2012