‘Ghelijck een catte sit en pronct ende loert na de muys’
uit ‘De Sterckenbouwing’ , 1594 door Simon Stevin
De tentoonstellingsruimte Cabin, die zijn naam ontleent aan de stuurhut op het dak van het pand aan de Volksstraat 58 in Antwerpen Zuid, bevindt zich exact aan de rand van waar vroeger de citadel van Antwerpen stond en die nu enkel nog als blauwdruk ondergronds aanwezig is.
Philippe van Damme, de curator van Cabin, bedacht een concept voor een reeks van twaalf tentoonstellingen waarbij hij kunstenaars uitnodigde om met het spanningsveld tussen het ‘inmiddels klassiek gewordene’ versus het ‘actuele’ van deze locatie te werken. Het actuele pand werd in 1904 gebouwd met als doel een handel op te zetten in koloniale waren. De nabij gelegen Schelde wordt metaforisch vertegenwoordigd door de stuurhut.
Hieronder een beknopte geschiedenis van de locatie, die ten grondslag ligt aan mijn plan.
Antwerpen heeft een lange voorgeschiedenis als omwalde stad. Vanaf ca. 950 hebben omwallingen en fortificatiewerken elkaar in een snel tempo opgevolgd. Al deze omwallingen of vestingswerken hebben hun sporen nagelaten in het stedelijke landschap, maar geen enkele heeft zoveel impact gehad als de Spaanse. De Spaanse omwalling was in totaal 4300 meter lang, met vijf toegangspoorten en bastions. De citadel kreeg binnen de muren een omvang van vijf hectaren; zij werd omgeven door natte grachten. Nu zijn de vroegere Spaanse vesten bekend als ‘de Leien’: Italielei, Frankrijklei, Britselei en Amerikalei.
In 1542, de Gouden Eeuw voor Antwerpen, gaf Karel V aan de hertog van Alva opdracht tot bouw van de ‘Spaanse omwalling’. Deze werd in 1567-1572 gebouwd naar een ontwerp van ingenieur Paciotto. Bijna 350 jaar heeft de omwalling bestaan. De citadel werd tussen 1864-1881 met de grond gelijk gemaakt en hiermee werd met 64 straten een begin gemaakt van de nieuwe stadswijk Zuid. De meeste bebouwing in deze buurt dateert dan ook uit de periode 1890 – 1920.
De afbraak van deze versterking maakte dat dit immense bouwwerk uit het stadsbeeld verdween, alhoewel slechts de bovengrondse delen afgebroken werden. Recent archeologisch onderzoek toont aan dat ondergronds de blauwdruk van de omwalling volledig bewaard is gebleven.
Gebaseerd op de blauwdruk van de citadel heb ik de volgende werken gemaakt:
I. het tweeluik ‘Ghelijck een catte sit en pronct ende loert na de muys’ , dat je volgens het stratenplan van nu langs de locaties leidt waar tot 1880 de vijf bastions van de citadel van Antwerpen stonden;
II. ‘Catten en moortcuylen’, een werk waarvan de titel de twee verschillende perspectieven aangeeft, met Cabin als epicentrum.
De werken zijn ontstaan door verschillende wandelingen die ik er maakte met steeds verschillende perspectieven weer te geven. Ook zocht ik op internet informatie over de citadel en zo vond ik Simon Stevin’s ‘De Sterckenbouwing’ uit 1594. Een passage dat mij aansprak, waar hij wil weten waar de namen van de onderdelen van de bastions vandaan komen, heb ik gebruikt als uitgangspunt of perspectief voor de titels:
Catten {Cavaglieri.} sijn seker hooghden der sterckten […] om daer mede het velt te ontdecken, ende den viant van te verder verhindering te moghen doen. […]
Ghelijck een catte sit en pronct ende loert na de muys, ende eenighe int ghesicht ghecreghen hebbende, haer beste doet om die te vernielen, alsoo oock desen berch, welcke bycans liggende ghelijck een catte sit, ende eenighe vianden hemlieden daer voor ontdeckende, sy doet haer beste om die t’onder te brenghen
De huyskens, ghehuchten, ende int ghemeen gheseyt weerplaetsen, welckemen hier en daer tot meerder bewaernes ant volmaect lichaem der sterckte bouwet, die noemen wy Moortcuijlen. De Françoisen ende Italianen heetense casemattes, twelck schijnt een Spaensche naem vergaert van case ende matta, al oft sy wilden segghen, casa por donde se matta, dat is huys daermen deur vermoort
Ik heb Zuid met omtrekkende beweging belopen, volgens de begrenzing van de citadel met zowel de oude kaart met omwalling als de huidige: (waar) zijn er overlappingen en of sporen te vinden, hoe verhoudt de huidige architectuur zich tot dit verleden? Wanneer je een oude kaart met de citadel plaatst op de kaart van nu, zie je het volgende:
1 – bastion d’Ernando = Marnixplaats
2 – bastion de Toledo = Francis Wellesplein
3 – bastion de Pacietto = Bolivarplaats
4 – bastion d’Alve = Namenstraat – Gerlachkade
5 – bastion de Duc = Cockerillkaai – Leuvenstr.
Opvallend was dat de geest van Stevin terugkomt het stratenplan (het geluk wil dat er nog straten bestaan uit de tijd van voor de omwalling). Zowel in de nieuwe architectuur, als in ornamenten op strategisch gelegen (hoek)panden. Naast foto’s die ik ter plaatse gemaakt heb, heb ik in de tekeningen Google Earth-plattegronden en archieffoto’s gebruikt. De ruimtelijke panelen van het tweeluik zijn vertalingen van een aantal foto’s die ik nam vanuit de stuurhut op het dak (zie foto’s op de volgende pagina). Ik heb beide panelen als één vlak beschouwd en denkbeeldig de kaart erop geprojecteerd. Vervolgens heb ik in gedachte de vijf bastions erop geplaatst en de foto’s die ik van die locaties heb gemaakt op die plek op de panelen getekend.
expositie: CABIN, Antwerpen Zuid, solo
datum: 26-01 t/m 10-03 2012
curator: Philippe van Damme
Ghelijck een catte…tweeluik -2012 links: 160 x 90 x 10 cm rechts: 129 x 95 x 10 cm
Catten en Moortcuylen -2012 130 x 72 x 17 cm
